Effecten van oefentherapie op het verminderen van de zorglast bij mantelzorgers

De rol van de fysiotherapeut in het begeleiden en ondersteunen van mantelzorgers

Een samenvatting door Stephanie Schalk van Cardoso C, Lumini MJ, Martins T. Effects of physical exercise in reducing caregivers burden: a systematic review1 en een vertaling naar de fysiotherapeutische praktijk.

In Nederland zorgen ruim vijf miljoen mensen onbetaald voor een ziek familielid of een vriend. Deze vorm van langdurige en intensieve ondersteuning staat bekend als mantelzorg. Door de toenemende vergrijzing, een groeiende zorgvraag en het tekort aan zorgpersoneel, wordt verwacht dat het aantal mantelzorgers de komende jaren verder zal stijgen2.

Mantelzorg kan fysiek en mentaal belastend zijn en kan leiden tot overbelasting, burn-out en gezondheidsproblemen bij de mantelzorger. Het is van belang dat mantelzorgers hun taken kunnen blijven uitvoeren op een manier die hun eigen gezondheid en welzijn niet in gevaar brengt. Fysiotherapeuten kunnen – door het ontwikkelen van gerichte interventies – bijdragen aan het verlichten van deze zorglast.

Een gecombineerde aanpak van fysieke training, spierontspanning en voorlichting blijkt effectief in het verminderen van zorglast en stress bij mantelzorgers. Programma’s die aerobe training, krachttraining en ontspanningstechnieken combineren, zorgen niet alleen voor pijnverlichting bij veelvoorkomende klachten zoals lage rug- en nekpijn, maar verbeteren ook de fysieke conditie en het mentale welzijn van de doelgroep. Langdurige en intensievere trajecten blijken doorgaans het meest effectief.

Het zelfstandig thuis uitvoeren van oefeningen is haalbaar en kostenefficiënt, mits ondersteund met duidelijke instructies. Desondanks blijven programma’s onder professionele begeleiding het meest effectief.

Ook voorlichting speelt een belangrijke rol. Het aanleren van veilige til- en transfertechnieken, het bevorderen van een actieve leefstijl en aandacht voor pijneducatie kunnen bijdragen aan het voorkomen van fysieke overbelasting. Een multidisciplinaire aanpak, waarin fysiotherapeuten samenwerken met andere zorgprofessionals, maakt het mogelijk om interventies beter af te stemmen op de diverse behoeften van mantelzorgers.

Signalen van overbelasting bij mantelzorgers die aanleiding geven tot fysiotherapeutisch handelen

Wanneer een mantelzorger samen met de zorgvrager, of zelfstandig de fysiotherapiepraktijk bezoekt, kan de fysiotherapeut letten op signalen die wijzen op overbelasting bij de mantelzorger. Deze signalen kunnen zowel fysiek als psychologisch van aard zijn en zijn vaak met elkaar verweven1,3:

• Lage rugpijn en nekklachten. Deze musculoskeletale klachten komen veel voor, vaak als gevolg van herhaald tillen, verplaatsen van de zorgvrager of ten gevolge van stress.
• Verminderde handknijpkracht en/of verminderde cardiovasculaire conditie.  
• Beperking in dagelijkse activiteiten door pijnklachten. Dit beïnvloedt ook hun vermogen om zorg te bieden.
• Spiervermoeidheid, overbelasting of uitputting. Deze klachten ontstaat vaak door langdurige fysieke inspanning zonder herstelmomenten.
• Stress, depressie en angst. Deze psychologische klachten komen vaak voor bij mantelzorgers met een hoge zorglast. Deze psychische belasting kan lichamelijke klachten versterken en de algehele belastbaarheid verlagen. Het ontwikkelen van een burn-out is een bekend risico.
• Verminderde de kwaliteit van leven. Het verlenen van langdurige mantelzorg, waarbij vaak weinig tot geen (extra) ondersteuning of interventie betrokken is, draagt negatief bij aan de ervaren kwaliteit van leven.
• Mantelzorgers van mensen met dementie of psychische aandoeningen, en mantelzorgers met een migratieachtergrond. Deze groepen ervaren gemiddeld een hogere zorglast en lopen daarmee een verhoogd risico op overbelasting.

Door deze signalen vroegtijdig te herkennen en op tijd te handelen, kan de fysiotherapeut niet alleen bijdragen aan het herstel of behoud van de gezondheid van de mantelzorger, maar ook preventief optreden om verergering van klachten te voorkomen. Dit heeft niet alleen een positief effect op de mantelzorger zelf, maar ondersteunt ook indirect de kwaliteit van zorg voor de zorgafhankelijke persoon.

De rol van de fysiotherapeut in het ondersteunen van mantelzorgers

Op basis van deze signalen van overbelasting, is de rol van de fysiotherapeut bij het ondersteunen en begeleiden van mantelzorgers onmisbaar. De fysiotherapeut identificeert fysieke en psychische klachten bij mantelzorgers en zet doelgerichte interventies in om de zorglast te verlichten en fysieke klachten te verhelpen. Deze rol sluit aan bij het competentieprofiel van het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF)4, waarin de fysiotherapeut wordt gepositioneerd als professional met oog voor de integrale gezondheid van de patiënt en diens sociale context – waaronder de mantelzorger.

Als zorgverlener screent de fysiotherapeut gericht op musculoskeletale klachten zoals lage rug- en nekpijn en past gerichte oefentherapie toe. Ook het aanleren van veilige til- en transfertechnieken valt hieronder, met als doel fysieke overbelasting bij mantelzorgers te voorkomen of te verminderen.

Als gezondheidsbevorderaar ondersteunt de fysiotherapeut mantelzorgers bij het vergroten van zelfmanagement en het stimuleren van een actieve leefstijl. Coaching, groepsinterventies en digitale thuisprogramma’s vormen hiervoor praktische instrumenten. Door ook risicogroepen actief te signaleren en te informeren over beschikbare ondersteuningsvormen, draagt de fysiotherapeut bij aan duurzame gedragsverandering en betere toegankelijkheid van zorg.

Als samenwerkingspartner initieert de fysiotherapeut interprofessionele samenwerking binnen eerstelijnsnetwerken, met als doel het bieden van zorg die aansluit bij de individuele context van de mantelzorger. Multidisciplinaire afstemming vergroot de effectiviteit en bereikbaarheid van interventies en draagt bij aan het behoud van zowel de gezondheid van de mantelzorger als de kwaliteit van zorg voor de zorgvrager.

Deze rollen maken de fysiotherapeut een belangrijke schakel in de ondersteuning van mantelzorgers.

Toepassing van de onderzoeksresultaten in de praktijk

Wanneer mantelzorgers kampen met signalen van fysieke of mentale overbelasting, kunnen fysiotherapeuten een rol vervullen in het aanbieden van doelgerichte beweeginterventies. Afhankelijk van de situatie zijn er verschillende mogelijkheden: van intensieve programma’s met begeleiding tot laagdrempelige thuisinterventies.

Vooral programma’s die verschillende componenten combineren – zoals cardiotraining, spierversterking en ontspanning – bieden perspectief op verlichting van lichamelijke klachten en verbetering van psychisch welbevinden. Het inzetten van digitale hulpmiddelen, zoals instructievideo’s of apps, maakt het bovendien mogelijk om ook buiten de praktijk ondersteuning te bieden.

Belangrijk is dat deze interventies worden ingebed in een bredere benadering van mantelzorgondersteuning. Dit vraagt om afstemming met andere zorgverleners, bijvoorbeeld in de eerstelijns praktijk, en oog voor leefstijl, belastbaarheid en persoonlijke voorkeuren.

Methode van de studie

Om inzicht te krijgen in de effectiviteit van oefentherapie bij het verlichten van stress en zorglast bij mantelzorgers, hebben Cardoso en collega’s een systematisch literatuuronderzoek uitgevoerd. Ze volgden hierbij een vooraf vastgelegde zoekstrategie en doorzochten meerdere wetenschappelijke databases op studies die konden bijdragen aan het beantwoorden van de onderzoeksvraag: “Welke therapeutische oefeningen, fysieke oefeningen of spierontspanningen zijn klinisch effectief in het verminderen van de belasting of stress van mantelzorgers?”

De inclusiecriteria voor dit onderzoek waren;

• P: Volwassen familie-mantelzorgers van zelfzorgafhankelijke personen; ernstige ziekte of psychiatrische stoornis leidde tot uitsluiting.
• I: Geplande en gestructureerde fysieke of ontspanningsoefeningen, met of zonder professionele begeleiding.
• C: Waar aanwezig, een controlegroep zonder interventie.
• O: De gemeten effectiviteit (of het gebrek daaraan) op het verminderen van zorglast of stress.
• D: RCT’s, experimentele studies of systematische reviews in Engels, Spaans of Portugees.

Resultaten

Cardoso en collega’s hebben in totaal 13 studies geïncludeerd; 11 RCT’s en 2 andere experimentele studies, uitgevoerd tussen 2018 en 2024. De meeste mantelzorgers in de studies waren vrouwen van middelbare leeftijd, vaak echtgenotes of dochters van zorgontvangers met Alzheimer, een beroerte of chronische ziekten. De programma’s verschilden sterk in opzet en duur. De meerderheid van de trainingsprogramma’s liet positieve resultaten zien op het gebied van fysieke en psychologische gezondheid, met een afname in zorglast en stress.

De interventies werden onderverdeeld in drie categorieën: gecombineerde trainingsoefenprogramma’s, aerobe trainingsprogramma’s en spierontspanningstechnieken.

Gecombineerde trainingsprogramma’s- bestaande uit aerobe training, krachttraining en ontspanningsoefeningen – bleken het meest effectief. Zo resulteerde een intensief traject van negen maanden in een afname van ervaren zorglast. Programma’s die het trainingsprogramma combineerden met voorlichting, lieten versterkte effecten zien.

Aerobe trainingsprogramma – waaronder wandelen en fietsen – verminderden de zorglast in enkele gevallen aanzienlijk, al waren de resultaten hier minder consistent. Aerobe training in de vorm van Tai Chi liet geen klinisch effect zien.

Ook spierontspanningstechnieken – zoals de Benson-methode en progressieve spierontspanning – werden regelmatig toegepast en lieten in veel gevallen een positief effect zien.

Interventies die thuis konden worden uitgevoerd zonder directe begeleiding, lieten eveneens gunstige effecten zien, vooral bij spierontspanningstechnieken.

Tabel 1: Trainingsprogramma eigenschappen, afkomstig uit het onderzoek van Cardoso en collega’s1.ogr

Conclusie

De vergrijzing van de bevolking, de stijgende zorgvraag en de toenemende afhankelijkheid leiden tot een groeiend aantal mantelzorgers. Zij worden vaak langdurig blootgesteld aan fysieke, psychologische en sociale belasting, met verhoogde risico’s op klachten zoals lage rugpijn, nekpijn, chronische stress en uiteindelijk burn-out. De studie van Cardoso en collega’s laat zien dat fysieke training mantelzorgers kunnen helpen door zowel hun lichamelijke als psychische welzijn te verbeteren. Vooral gecombineerde trainingsprogramma’s – aerobe training, krachttraining en ontspanningsoefeningen – bleken effectief in het verlichten van de ervaren zorglast.

Programma’s die thuis kunnen worden uitgevoerd zonder directe professionele begeleiding toonden zich bovendien veelbelovend op het gebied van kostenefficiëntie en toegankelijkheid. Toch wijzen de auteurs op de noodzaak van lange termijn onderzoek om na te gaan of de positieve effecten behouden blijven na afloop van een interventie. Ook wordt gesuggereerd dat multidisciplinaire samenwerking, zoals tussen verpleegkundigen en fysiotherapeuten – een belangrijke rol speelt in de verdere ontwikkeling en begeleiding van dergelijke programma’s.

Het onderzoek van Cardoso en collega’s laat zien dat fysiotherapeutische interventies een belangrijk onderdeel kunnen zijn van mantelzorgondersteuning. Fysiotherapeuten dragen zo niet alleen bij aan het welzijn van de mantelzorger zelf, maar indirect ook aan de kwaliteit van zorg voor de zorgvrager. Deze rol verdient erkenning en verdere integratie binnen de eerstelijnszorg en het sociaal domein.

Literatuurlijst

1.         Cardoso C, Lumini MJ, Martins T. Effects of physical exercise in reducing caregivers burden: a systematic review. Front Public Health. 2025;13:1474913. doi:10.3389/fpubh.2025.1474913

2.         Rijksoverheid. Hulp voor toenemend aantal mantelzorgers. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mantelzorg/hulp-voor-toenemend-aantal-mantelzorgers

3.         Abdullahi A, Wong TW, Ng SS. Prevalence and risks factors of caregiving-related low back pain among caregivers of stroke survivors: a systematic review and meta-analysis. Eur J Phys Rehabil Med. Dec 2023;59(6):682-688. doi:10.23736/s1973-9087.23.07970-4

4.         Mutsaers JHAM, Ruitenbeek TH, Schmitt MA, Veenhof C, Driehuis F. KNGF Beroepsprofiel Fysiotherapeut. Over het vakgebied en rollen en competenties van de fysiotherapeut. Amersfoort: Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie; 2021.