Door Renske Annevelink MSc
Bij het in kaart brengen van het gezondheidsprobleem, is het van belang om stil te staan bij de gedachten en ideeën die een cliënt heeft over zijn/haar situatie en de aanwezige ziekte of aandoening. Deze ziektepercepties blijken een belangrijke rol te spelen in de omgang met problemen en uitdagingen als gevolg van een ziekte/aandoening (coping) en bijbehorend gezondheidsgedrag. Irreële overtuigingen en negatieve emoties, bijv. angst voor de pijn of de overtuiging dat er iets beschadigd is, kunnen resulteren in een passieve copingstijl of zelfs vermijding van bepaalde bewegingen of activiteiten. Tevens beïnvloed ziekteperceptie de impact van musculoskeletale klachten op iemands dagelijks functioneren en het bijbehorende herstelproces. Vooral bij mensen met chronische musculoskeletale pijnklachten lijkt het van meerwaarde om hier binnen het diagnostisch en therapeutisch proces expliciet bij stil te staan. Zo ook bij de groep mensen die kampt met ingrijpende functionele beperkingen als gevolg van chronische nekpijn. Deze groep heeft een relatief ongunstige prognose voor herstel en zoekt frequent, maar helaas vaak zonder blijvend resultaat, hulp bij zorgprofessionals. Het was tot op heden nog onduidelijk welke ziektepercepties deze groep mensen vormen over hun chronische nekpijn en welke rol de behandelend fysiotherapeut hierin speelt. Kragting en collega’s (2024) hebben dit recent onderzocht[1].
Doel van het onderzoek
In dit kwalitatieve onderzoek van Kragting en collega’s (2024), Illness perceptions in people with chronic and disabling non-specific neck pain seeking primary healthcare: a qualitative study, is onderzocht welke ziektepercepties er spelen bij mensen met chronische (aspecifieke) nekpijn (Graad II[2]) en hoe deze tot stand komen. Volwassenen met een score van 15 of hoger op de Neck Disablity Index (NDI), gelijk aan gemiddelde tot ernstige beperkingen in het functioneren, en nekpijn graad II die twaalf weken of langer kampten met deze klachten, mochten deelnemen aan het onderzoek. In totaal zijn er twintig mensen geïnterviewd. In deze semi-gestructureerde interviews zijn de thema’s vanuit het Common Sense Model van Leventhal als uitgangspunt gebruikt[3]. Het Common Sense Model stelt dat mensen bij ziekte of aandoeningen een cognitief en emotioneel beeld proberen te schetsen van hun situatie. In deze overtuigingen (beliefs) zijn een vijftal thema’s te herkennen; 1) ‘Wat heb ik?’ (identity), 2) ‘Hoe is dit ontstaan?’ (cause), 3) ‘Hoe lang gaat dit duren?’ (timeline), 4) ‘Wat zijn de consequenties?’ (consequences) en 5) ‘Hoe heb ik hier invloed op?’ (controllability). Verder onderzoek heeft hier ook de thema’s ‘begrijp ik mijn ziekte/aandoening?’ (coherence) en ‘hoe voel ik me in deze situatie?’ (emotional representation) aan toegevoegd. De resultaten vanuit de interviews zijn onderverdeeld in vijf hoofdthema’s met bijbehorende subthema’s. De belangrijkste resultaten worden hieronder toegelicht (voor bijbehorende citaten verwijzen we naar het originele artikel)¹.
Thema 1: ‘Hoe mijn nekpijn-verhaal begon en waarom het verder ging’
Binnen dit eerste thema is gekeken naar de perceptie die deelnemers hadden over de reden/oorzaak van het ontstaan van de nekpijn. Iets meer dan de helft geeft aan dat de nekpijn plotseling is ontstaan, waarbij men dit in de meeste gevallen koppelt aan een acuut ontstaansmoment in het verleden (bijv. een auto-ongeluk). Een kleiner deel spreekt van een geleidelijk ontstaan en koppelt de oorzaak aan een combinatie van incorrecte lichaamshouding, onvermogen de nek- en schouderregio te ontspannen, toegenomen stress en gebrek aan ontspanning in combinatie met factoren vanuit de werksituatie. De oorzaak van de nekpijn wordt tevens gezocht in het ouder worden, afname van algehele belastbaarheid/conditie maar ook in onderliggende anatomische problematiek (zoals artrose of scoliose). Alle deelnemers gaven aan dat de reden voor het aanhouden van de klachten multifactorieel was en vaak een opstapeling van factoren betrof. Zij voelden zich vaak gevangen in een vicieuze cirkel. Daarbij werden vooral mechanisch-fysieke factoren benoemd als negatieve factoren die de nekpijn in stand hielden, waaronder verkeerde lichaamshouding en tillen, maar ook lagere fysieke belastbaarheid als gevolg van veroudering of de impact van een ongeval in het verleden. Ook psychische factoren als angst, stress en onzekerheid en externe factoren zoals het weer en het matras waar men op sliep, werden benoemd als factoren die de nekpijn in stand hielden.
Thema 2: ‘Het labelen van mijn aandoening’
Het labelen of beschrijven van hun aandoening bleek voor de meeste deelnemers lastig. Een groot aantal van hen had geen idee of had onduidelijke gedachten of ideeën over waar de nekpijn vandaan kwam. De meeste participanten koppelden de nekpijn aan onderliggende anatomische en pathologische mechanisme, bijv. verhoogde spierspanning in de nek, artrose of een zenuwbeknelling.
Thema 3: ‘Impact; meerdere symptomen die om aandacht en actie vragen’
Naast nekpijn gaven deelnemers ook aan te kampen met secundaire klachten zoals verminderd concentratievermogen, hoofdpijn, thoracale en/of schouderpijn, duizeligheid, vermoeidheid en overgevoeligheid voor prikkels. De impact van deze nekklachten op het dagelijks functioneren werd omschreven als ingrijpend, waarbij een deel van de deelnemers sociale activiteiten, werk en sport heeft moeten aanpassen of zelfs heeft moeten stoppen. Een aantal deelnemers gaf aan dat dit de situatie ondragelijk maakt. Bij vrijwel iedereen had de nekpijn een sterke emotionele uitwerking in de vorm van angst, onzekerheid, frustratie, eenzaamheid, schuldgevoelens naar partner/omgeving of gevoelens van neerslachtigheid. Doordat de aanhoudende nekpijn constant aandacht vraagt, blijkt het lastig om de situatie te accepteren wat resulteert in het zoeken van externe hulp (bijv. bij een huisarts of fysiotherapeut).
Thema 4: ‘Omgaan (coping) met de nekpijn’
Het omgaan met de pijnklachten bleek sterk bepaald te worden door de betekenis die iemand gaf aan de nekpijn. Bijvoorbeeld wanneer iemand de nek ziet als een zwakke plek, is men eerder geneigd om fysieke belasting vanuit nek- en schouders te reduceren, zich minder te betrekken in sociale- en werk gerelateerde activiteiten, de fysieke context aan te passen (bijv. ander kussen of matras) en actief op zoek te gaan naar sociale steun. De deelnemers die hun nekpijn relateerde aan slijtage gaven aan zich vooral neer te leggen bij dit progressieve proces en de situatie te accepteren. Wanneer de oorzaak van de nekpijn gekoppeld was aan verminderde fysieke belastbaarheid dan werd er vooral gezocht naar strategieën om fysiek sterker en weerbaarder te worden. Vrijwel alle deelnemers gaven aan dat bewegen en het doen van oefeningen een gunstig effect kunnen hebben, echter bleek er geen éénduidigheid te zijn over de frequentie en intensiteit hiervan. De overtuiging dat de nek ‘vast zit’ en ‘los gemaakt moet worden’ resulteerde in een copingstrategie gericht op bewegen, het doen van rekoefeningen, massage, gebruik van medicatie en warmte (bijv. warmtepleister) en het aanpassen van de lichaamshouding. In het omgaan met de nekpijn blijkt werk in de meeste gevallen een belangrijke rol te spelen. Enerzijds werd werk aangeduid als positief omdat het energie zou geven, voor afleiding zou zorgen en voldoening zou brengen. Anderzijds werd werk ook als last ervaren, bijv. wanneer men overvraagd werd.
Thema 5: ‘Gedurende mijn nekpijn-verhaal; percepties en ervaringen’
De algehele ziekteperceptie en de samenhang in factoren over de ervaren nekpijn bleek onder deelnemers erg te variëren. Wel bleek dat de verwachtingen over het beloop van de nekpijn sterk werden beïnvloed door de duur van de klachten, eerdere ervaringen, behandelresultaten en overtuigingen over het onderliggende mechanisme van de nekpijn. De meeste deelnemers bleven hoopvol en vonden verlichting van de klachten door behandeling bij hun fysiotherapeut. Anderen waren sceptischer, waarbij vooral de onzekerheid over het dagelijks functioneren op de voorgrond stond. Vooral het begrijpen van wat er aan de hand is en copingstrategieën die aansluiten bij hun overtuigingen lijken helpend. Deelnemers die herhaaldelijk hulp zoeken bij verschillende zorgprofessionals, waarbij de prognose onzeker is en die beperkt positieve ervaringen hebben met het (zelf)managen van de nekpijn, belanden vaak in een negatieve spiraal. Aan de andere kant blijkt dat deelnemers die hun nekpijn benaderen vanuit een biopsychosociaal perspectief, en die ervaren zelf regie en controle te hebben over hun klachten, flexibeler en positiever zijn.
De invloed van zorgprofessionals
Naast persoonlijke ervaringen blijkt de visie en informatie vanuit fysiotherapeuten van grote invloed te zijn op de ziekteperceptie van een cliënt met chronische nekpijn. Daarin blijkt dat de vaak overmatige biomedische focus en tegenstrijdige informatie over de nekklachten vanuit fysiotherapeuten averechts werkt en deels wordt overgenomen door cliënten. Daar waar de ziekteperceptie van cliënt en behandelaar op één lijn lagen, was de cliënt vaak op zoek naar bevestiging en geruststelling. Wanneer de overtuigingen van de fysiotherapeut juist afweken van de perceptie van de cliënt, was dit in sommige gevallen juist het middel om de vicieuze cirkel te doorbreken. Echter had dit verschil in perceptie ook een keerzijde, bijv. wanneer het beloop van de klachten afweek van de door de fysiotherapeut geschetste verwachting. Het verschil in ziekteperceptie en het gebrek aan afstemming hierin kan dan resulteren in onzekerheid en verwarring.
In de basis blijkt het belangrijk dat de fysiotherapeut aandachtig luistert naar het verhaal, de gevoelens en overtuigingen van de cliënt en begrip toont voor gehanteerde copingstrategieën en emotionele reacties die samenhangen met de labeling van de ervaren nekpijn. Daarnaast is het van belang om wederzijdse afstemming te zoeken in de labeling van de nekpijn maar ook in de wijze van omgaan met de klachten en de inzet van mogelijke behandelstrategieën. De perceptie, visie en handelingswijze van de fysiotherapeut heeft veel invloed op de ziekteperceptie van de cliënt, en het is daarom van belang om bewust te handelen en weloverwogen keuzes te maken.
[1] Kragting M, Pool-Goudzwaard AL, Coppieters MW, O’Sullivan PB, Voogt L. Illness perceptions in people with chronic and disabling non-specific neck pain seeking primary healthcare: a qualitative study. BMC Musculoskelet Disord. 2024 Feb 27;25(1):179. doi: 10.1186/s12891-024-07302-7. Illness perceptions in people with chronic and disabling non-specific neck pain seeking primary healthcare: a qualitative study | BMC Musculoskeletal Disorders | Full Text (biomedcentral.com)
[2] Bier JD, Scholten-Peeters GGM, Staal JB, Pool J, van Tulder M, Beekman E, Meerhoff GM, Knoop J, Verhage AP. KNGF-richtlijn Nekpijn. Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie. 2016.
[3] Leventhal H, Benyamini Y, Brownlee S, Diefenbach M, Leventhal EA, Patrick-Miller L, Robitaille C. Illness representations: theoretical foundations. 1997. In: In Weinman J, Petrie K, editors, Perceptions of Health and illness [Internet]. London: Harwood; [19–45]. Illness representations: Theoretical foundations. (apa.org)
