Er is de laatste jaren steeds meer aandacht voor het thema gezondheidsvaardigheden. Vanuit onderzoek blijkt dat gezondheidsvaardigheden belangrijke determinanten zijn binnen gezondheid. Niet voor niets is health literacy (gezondheidsvaardigheden) door de World Health Organisation (WHO) benoemd als speerpunt om de gezondheid en gezondheidszorg duurzaam te verbeteren[i]. Echter is niet iedereen even gezondheidsvaardig, zo laten cijfers van het Nivel zien dat 29 procent van de Nederlanders over beperkte gezondheidsvaardigheden beschikt[ii]. Dit kan tot gevolg hebben dat mensen onvoldoende in staat zijn om de juiste zorg te vinden of zelf een gezonde leefstijl te ontwikkelen. Als fysiotherapeut is het daarom van belang om hier alert op te zijn en hiermee rekening te houden binnen de fysiotherapeutische behandeling. Daar waar het fysiotherapeutisch handelen steeds meer gericht is op zelfmanagement en eigen regie van de cliënt, onderschrijft ook het nieuwe KNGF-beroepsprofiel dat hierbij rekening moet worden gehouden met de rol die gezondheidsvaardigheden hierin spelen. Niet voor iedere cliënt is het voeren van eigen regie en het zelfstandig managen van de gezondheid even vanzelfsprekend. In deze wetenschappelijke samenvatting staan we stil bij het onderzoek van Liu en collega’s (2020)[iii] waarin onderzocht is wat precies verstaan wordt onder gezondheidsvaardigheden en met welke aspecten rekening moet worden gehouden.

Doel van het onderzoek

De systematic review van Liu en collega’s (2020), What is the meaning of health literacy? A systematic review and qualitative synthesis, had als doel te onderzoeken wat we precies verstaan onder gezondheidsvaardigheden. Aanleiding voor het onderzoek is de grote variatie in definities en concepten. Het meetbaar maken van gezondheidsvaardigheden en het verbeteren ervan vereist eenduidigheid. Om die reden hebben Liu en collega’s (2020) getracht om vanuit een selectie van 34 artikelen, drie thema’s te beschrijven binnen gezondheidsvaardigheden. Hieronder worden de belangrijkste bevindingen uiteengezet.

Gezondheidsvaardigheden: verschillende definities en invalshoeken

Gezondheidsvaardigheden worden over het algemeen geconceptualiseerd als een set bestaande uit kennis en vaardigheden. Echter bestaan er veel verschillende definities en variaties in de beschrijving van het concept gezondheidsvaardigheden.  Zo beschrijven een aantal studies binnen de review van Liu en collega’s (2020) kennis als de kern van gezondheidsvaardigheden. Deze kennis bestaat uit kunnen lezen en begrijpen van gezondheidsinformatie en kennis om afwegingen en keuzes te kunnen herkennen en begrijpen. Deze kennis vormt een belangrijk onderdeel van het beoordelingsvermogen om informatie over gezondheid kritisch te kunnen beoordelen en toe te kunnen passen binnen verschillende contexten en uitdagingen.

Het Institute of Medicine (IoM)-model bekijkt gezondheidsvaardigheden vanuit een meer integratieve invalshoek. Het IoM-model bestaat uit vier constructen waarin de nadruk ligt op het beschikken over vaardigheden om informatie over gezondheid te kunnen verkrijgen, begrijpen en toe te passen. Hiervoor is conceptuele kennis over gezondheid nodig maar ook lees- en schrijfvaardigheden, luister- en spreekvaardigheden en rekenvaardigheid. Het Three Level-model, wat in verschillende studies wordt aangehaald, gaat daarbij nog een stap verder. Dit model onderscheidt drie niveaus binnen gezondheidsvaardigheden: functionele gezondheidsvaardigheden, interactieve gezondheidsvaardigheden en kritische gezondheidsvaardigheden. Onder functionele gezondheidsvaardigheden valt de basisvaardigheid lezen en schrijven. Interactieve gezondheidsvaardigheden zijn complexere vaardigheden die mensen in staat stellen om zelf opzoek te gaan naar gezondheidsinformatie, om dit vervolgens toe te passen met als doel de gezondheidstoestand te veranderen. Kritische gezondheidsvaardigheden vallen binnen het hoogste vaardigheidsniveau waarbinnen mensen in staat zijn om gezondheidsinformatie kritisch te beoordelen en analyseren om hiermee hun zelfmanagement te vergroten.

Drie thema’s binnen gezondheidsvaardigheden

Liu en collega’s (2020) hebben aan de hand van de 34 artikelen een thematische analyse gedaan. Hieruit voort kwamen een drietal overkoepelende thema’s waaruit gezondheidsvaardigheden bestaan. Het eerste thema wat zij binnen gezondheidsvaardigheden onderscheiden is kennis over ziekte, gezondheid en de gezondheidszorg. Hierbinnen valt de kennis die iemand heeft over ziekte en gezondheid in het algemeen maar ook over gezond gedrag, gezonde leefstijl en zaken die hierin een rol spelen. Kennis over de gezondheidszorg als het gaat om de structuur, zorgverleners en toegang tot zorg is ook van belang om gezondheidsvaardig te kunnen zijn. Het is van belang dat mensen weten bij welke zorgverlener zij kunnen aankloppen en welke voorwaarden hiervoor gelden. Daarnaast is begrip over de wetenschap en technologie binnen de gezondheidszorg ook van belang, denk hierbij bijvoorbeeld aan mogelijkheden van Ehealth.

Het verwerken en toepassen van gezondheidsinformatie is een tweede thema binnen gezondheidsvaardigheden. Hierbinnen vallen de mogelijkheden van iemand om actief opzoek te gaan naar gezondheidsinformatie en dit te kunnen begrijpen en toepassen binnen vervolgacties. Dit vraagt om vaardigheden als lezen, schrijven en rekenen maar ook om communicatieve vaardigheden als luisteren, doorvragen en het kritisch wegen van informatie. Voorwaardelijk daarbij is de toegang tot begrijpelijke en passende gezondheidsinformatie bijvoorbeeld bij zorgverleners of op internet. Wanneer de aangeboden informatie lastig is door complex taalgebruik of de hoeveelheid informatie te groot is, kan dit een barrière vormen voor mensen met beperktere gezondheidsvaardigheden. Binnen dit alles speelt iemands zelfredzaamheid en verantwoordelijkheid om regie te nemen over de eigen gezondheid een cruciale rol.

Het derde thema binnen gezondheidsvaardigheden is de mogelijkheid om kennis en informatie in te zetten om de eigen gezondheidssituatie te beïnvloeden. Dit vraagt om het tonen van eigen regie maar ook om zelfreflectie en de vaardigheid om doelen en strategieën op te stellen om de eigen gezondheid te verbeteren. Het beïnvloeden van de eigen gezondheidstoestand vraagt dus om zelfmanagement met alle daarbij behorende vaardigheden en kennis.

Conclusie en aanbevelingen

Vanuit de review van Liu en collega’s (2020) wordt duidelijk dat er veel verschillende definities en concepten bestaan om gezondheidsvaardigheden te beschrijven. Gezondheidsvaardigheden bestaan uit meer dan alleen het kunnen lezen of begrijpen van patiëntfolders of adviesgesprekken. De drie thema’s waaruit gezondheidsvaardigheden bestaan, tonen aan dat gezondheidsvaardig zijn complexe vaardigheden vereist. Als fysiotherapeut dienen we ons hier bewust van te zijn en ons te realiseren dat het begrijpen en toepassen van informatie en het managen van de eigen gezondheid veel vraagt van cliënten. Door informatie laagdrempelig aan te bieden, communicatie af te stemmen en zelfmanagement niet als iets vanzelfsprekends te zien, kunnen we een stap maken om cliënten te helpen gezondheidsvaardiger te worden. Zoals het nieuwe KNGF-beroepsprofiel beschrijft dienen we binnen ons fysiotherapeutisch handelen het bewegend functioneren van de patiënt, met zijn of haar wensen, behoeften, mogelijkheden, gezondheidsvaardigheden en specifieke hulpvraag, centraal te stellen[iv]. De Alliantie Gezondheidsvaardigheden[v] en Pharos[vi] bieden informatie over gezondheidsvaardigheden en het toegankelijk maken van de zorg. Op die manier kunnen we allemaal een steentje bijdragen aan het gezondheidsvaardiger maken van onze cliënten.

[i] World Health Organization, Programme TUND. Policy brief 4: health literacy. The 9th global conference on health promotion. Shanghai, China, 2017: 2–3 https://www.who.int/healthpromotion/conferences/9gchp/policy-brief4-health-literacy.pdf?ua=1

[ii] Heijmans M., Brabers A. & Rademakers J. Hoe gezondheidsvaardig is Nederland? Factsheet gezondheidsvaardigheden – Cijfers 2019. Utrecht: Nivel, 2019 https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/1003631.pdf

[iii] Liu C., Wang D., Liu C., Jiang J., Wang X., Chen H., Ju X., Zhang X. What is the meaning of health literacy? A systematic review and qualitative synthesis. Fam Med Community Health. 2020 May;8(2):e000351. doi: 10.1136/fmch-2020-000351. PMID: 32414834; PMCID: PMC7239702. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7239702/

[iv] Mutsaers J, Ruitenbeek T, Schmitt M, Veenhof C, Driehuis F. KNGF Beroepsprofiel Fysiotherapeut. Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie, Amersfoort. 2021 maart.

[v] De Alliantie Gezondheidsvaardigheden. https://www.gezondheidsvaardigheden.nl/

[vi] Pharos: Gezondheid en kwaliteit van zorg voor iedereen. https://www.pharos.nl/